Tom poświęcony miejscu i roli życia klasztornego w średniowiecznym i nowożytnym Kościele. Życie zakonne narodziło się obok, a nawet w opozycji do struktury organizacyjnej Kościoła. Szybko podporządkowane władzy biskupów i włączone w ramy Kościoła, stało się jedną z jego najważniejszych części składowych, mimo że mnisi długo jeszcze w większości pozostali laikami. Pierwszoplanowe znaczenie utrzymali zakonnicy do dziś w Kościołach wschodnich, jednakże na Zachodzie stopniowo, od XI w., musieli oddać palmę pierwszeństwa duchowieństwu diecezjalnemu. Wrogość reformacji sprawiła, że zabrakło ich w Kościołach protestanckich. Ruch zakonny pozostał jednak niesłychanie istotnym i żywotnym składnikiem Kościoła katolickiego. Jakie było miejsce klasztoru w diecezji? Jak kształtowały się stosunki na linii klasztor – biskup i klasztor – parafia? Próbę odpowiedzi na te oraz wiele innych pytań przynosi opublikowanych tu ponad trzydzieści artykułów autorstwa wybitnych znawców problematyki.